Seray Şahinler x seray.sahinler@milliyet.com.tr

Rastgele bir kentin rastgele bir sokağında yürürken size vakur duruşu ve estetik görünümüyle eşlik edebilir tarihi mezar taşları. İstanbul başta olmak üzere Türkiye’nin çabucak her yeri Osmanlıca yazılmış, farklı sembollere sahip gömüt taşlarıyla dolu… Cem Altınel de bu ipuçlarının izinde, tarihte birçok medeniyeti ağırlayan, Osmanlı’ya başşehirlik yapmış Edirne’deki gömüt taşlarını mercek altına aldı. UZMAR’ın sponsorluğunda 2.5 yılda hazırlanan, dizaynını İhtilal Yaman’ın yaptığı 640 sayfalık “Edirne’nin Gömüt Taşları” kitabı, gömüt taşlarının Edirne’deki örnekleri ile Osmanlı Periyodu Edirne’sinin kültür, sanat, bilim, yazın, siyaset, askeriye, iktisat ve toplumsal hayatına dair pek çok bilgi sunuyor. 500 gömüt taşının tek tek fotoğraflanıp yazı ve sembolleriyle incelendiği kitapta cinsiyet, toplumsal statü, inanış başlıkları altında sanat ve tarih okuması yapıyor; vakitle değişen ve dönüşen taşların içerik ve formunu inceleme imkânı buluyoruz. Maestro Reklamcılık tarafından yayımlanan kitapta Edirne’de yüzlerce yıl bir ortada yaşamış Türk, Yunan, Musevi, Ermeni, Levanten ve Bulgar kültürlerinin, gömüt taşlarındaki “estetik” buluşmasına da şahit oluyoruz. Çalışmayı, Cem Altınel’den dinledik…

Edirne’nin gömüt taşlarını inceleme fikri nasıl doğdu ve bu kitapla tamamlanan süreç nasıl geçti, ne cins çalışmalar, araştırmalar yaptınız?

Gömüt taşlarında her vakit gizemli bir çekicilik bulmuşumdur. Gezdiğim yerlerde bir gömütlüğe rastlarsam kesinlikle içine girer ve taşlara göz atarım. Bu merak, dedemden kalan siyah beyaz fotoğraflarla birleşince bir kitap oluşturmayı düşledim. Lakin bu kitap, akademik bir tez ya da envanter nitelikli olmamalıydı. Sanat estetiğini ön plana çıkarırken kısa tarihî bilgilerle de çalışmamı donatmaya karar verdim. Bahisle ilgili çalışmaların neredeyse hepsini karıştırdım, okudum. Başta Necdet İşli olmak üzere Asuman Köylüoğlu ve Prof. Dr. Edhem Eldem ile bir dizi söyleşi yaptım. Hepsi beni cesaretlendirdi. Musa Öncel ile kitabelerin çevrilmesi, Nilgün Erman ile de fotoğraf çekimleri için anlaşarak çalışmaya başladık. Birinci üç ayda pek bir ilerleme sağlayamayınca karamsarlığa kapıldım. İstanbul’dan Edirne’ye bu proje için en az 50 sefer gittim. 15. yüzyıl taşlarının istifli (grift) kitabelerini çevirmekte çok zorlandık. 32 gömüt alanında 600 taşı çektik, birbirine çok benzeyen 100 kadar taşı elimine ederek 500 taşlık temel seçkimize ulaştık ve kitabın dizaynını ve yayın koordinatörlüğünü yapması için Sn. İhtilal Yaman’a gittim, fotoğrafları yenilemek gerektiğini söyleyerek yeni bir süreç başlattı. Maestro fotoğraf grubuyla birlikte üç aylık bir süreçte taşların büyük bir kısmını tekrar çekerek tasarım ve uygulama çalışmalarını yaptı.

Taşlardaki sembolleri ve telaffuzları incelediğimizde ne çıkıyor karşımıza?

Osmanlı’ya Edirne üzerinden bir bakışın yanında gömüt taşı ideolojisini aralamaya çalışıyoruz. Bugünkü bilgimizle bu ideolojiyi tam manası ile sökebilmek şimdi mümkün değil. Sanat tarihçilerine oldukça iş düşüyor. İncelediğimiz taşlar kalburüstü bir kısma ilişkin. Çoğunlukla devletle ilgili ya da tarikat, sanat, edebiyat etrafları, meslek loncaları ve askeri kesim üzere. Saraya yakın şahıslarla asillerin de taşlarını buraya eklemek gerekir. Hepsinin ritüelleri farklı farklı.

18. yüzyıldaki değişim

18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kitabelerdeki telaffuzda de değişiklikler başlıyor. Ölen kişinin kimliğine nazaran metinler taşlara ekleniyor, aile bireylerinin biraradalığına vurgu yapılarak gömüt taşları birer anıta dönüşüyor. Kitabelerin telaffuz seyri nasıl bir süreçten geçmiş?

Çok hakikat. Lisan Arapçadan Türkçeye dönüşmeye başlıyor ve görünürlük tasası ortaya çıkıyor. Toplumsal statü, paye, ferdî ihtişam sergilenmeye başlıyor. Batı tesiri ile formlar ve tipoloji değişiyor. Yalın Türk kültüründen abartılı Batı kültürüne hakikat bir evrilme görüyoruz. Arapça yalın birkaç satır duanın, Türkçe 100 söze varabilen uzun uzun ilişkilendirmelere dönüştüğüne şahit oluyoruz. Bazen vefat nedenleri ve uğraşı/meslek bilgilerine rastlıyoruz. Sürgün edilen şahısların taşlarından Osmanlı’daki idare biçimi ile ilgili ipuçları elde ediyoruz.

Taşlardan okunanlar

Tarihi bağlamda nasıl bir tablo sunuyor bize gömüt taşları? Nasıl bir tarih okuması yapabiliriz bu taşların izleğinde?

Bu taşlar Osmanlı’nın soyut heykelleri olmakla kalmıyor, yapıldıkları periyodun ve etrafın inançlarının, geleneklerinin, sanat yaklaşımlarının, doğal, ekonomik ve toplumsal şartlarının somut evrakları olarak kentlerin geçmişini anlamamızı sağlıyor. Fetihler, işgaller, askeri hareketlilikler, salgınlar, ekonomik durgunluklar, sanat eğilimlerindeki geçişler, dinî çatışmalar, devlet idaresindeki siyasetler ile değişimler ve daha pek çok olayın izleri taşlardan okunuyor.

Sanatkarları meçhul

Kufi, nesih, tâlik ile sülüsün yaygın olarak kullanıldığını görüyoruz. Bunlar birer yazı tipi olmasının bununla birlikte ayrıyeten İslam sanatının da bileşenleri. Gömüt taşlarının bu manada sanat tarihindeki yeri nedir?

Yazı olarak incelediğimizde celi sülüsten talik yazıya gerçek kayan büyük bir kaligrafik zenginlik ile karşılaşıyoruz. Ketebeli (imzalı) kimi taşlar var lakin Edirneli hattat ve hakkaklar birçok vakit kimliğini ortaya koymayacak kadar alçakgönüllü. Kimi fevkalade plastik pahaya sahip olan taşların sanatkarını ise bilmiyoruz.

Bitkisel süsleme, ağaç, meyve ve çiçek motiflerini görüyoruz yüklü olarak. Sosyolojik ya da politik olarak gerek motiflerde gerek yazılarda bir tasnif yapmak mümkün mü?

Gömüt taşı ideolojisi maalesef net değil. Pek birçok yoruma açık. Çalışmada bu yorumların bazısına yer verdik birtakımı ise hakikaten saçma olduğu için o yorumlardan sakındık. Hayat ağacı olarak hurma, kişinin hacı olabileceğinin göstergesi, üzüm ise tarikatlarla alakalı olabiliyor. Yarım güneş olarak değerlendirilebilecek bir süslemeye kimi yorumcular “palmet” derken bir öteki kesim de başını eğmiş, kuyruğu açık tavus kuşu diyebiliyor. Lalede olduğu üzere çiçeklerin de gelişimi dönemsel ipuçları veriyor. Cennet meyveleri ortasında yer almayan karpuz, kayısı hatta limon bile taşlarda yer alabiliyor. Katılık olmamakla birlikte güneş, Mevlevi tarikatının taşlarında, üzüm de Gülşeni tarikatının taşlarında sıklıkla kullanılıyor. 15. yüzyıl taşlarındaki Rumi ve palmet çeşitliliği hayranlık verici. Bu iki süslemeye bazen lotus ve alem de katılabiliyor. Bu periyotta tümüyle birbirinin tıpkı olan iki taşa rastlayamadığımı söyleyebilirim. Bu Rumi dizinlerinin gizemi bence şimdi çözülemedi.

Gayrimüslimlere ilişkin taşlar

Gayrimüslimlere ilişkin gömüt taşlarını da inceliyorsunuz. Ladino, İbranice başta olmak üzere farklı kültür ve inançlara da temas ediyorsunuz. Bu gömüt taşlarına dair neler söyleyebiliriz?

İstanbul’daki Yahudi, Yunan ve Ermeni taşlarında göremediğim süsleme zenginliği Edirne’de var. Edirnekâri birçok vakit ortak hissede olarak ortaya çıkıyor. Bu taşlardaki kitabelerin birden fazla oyma, halbuki Türk/Müslüman kitabelerinin tümü kabartma. Kitabelerde lisan yanlışları dikkat çekiyor. Yunanca kitabeyi çeviren bir Yunan arkadaşım “Birinciokul çocuğu bile bu türlü yanılgı yapmaz” demişti bir kitabe için. Bu da kitabeleri o lisana hâkim olmayan Türk hakkakların yazmış olabileceğini düşündürüyor. Yahudi taşlarında masonik sembollerin yanında meslek kümeleri ile ilgili semboller de var. Yahudi taşlarında gördüğüm sandık, kilidi ve altına gizli anahtarın ne manaya geldiğini bulamadım. Hiçbir kaynak bu gizemli imgelerden kelam etmiyor. Taşı sadece kitabeye ya da sadece süsleme ve imgelere nazaran kıymetlendirmek gerçek değil. Tümünü göz önünde bulundurmak gerekiyor. Kültürlerin iç içe geçmesiyle oluşan mozaik doku çok heyecan verici.