Seray Şahinler | seray.sahinler@milliyet.com.tr

Osman Hamdi Beyefendi sanat tarihinin ve arkeoloji biliminin sembol isimlerinden… Çok istikametli bir kişilik; müzeci, ressam, siyasetçi. Ama hepsinden evvel çığır açan bir arkeolog. Osmanlı topraklarında yapılan hafriyat çalışmaları, keşifler, bu keşiflerden elde edilen buluntuların incelenmesi ve İstanbul Arkeoloji Müzelerinin kurulmasında başrol daima onun… İstanbul Arkeoloji Müzelerini gezdiğiniz vakit, Osman Hamdi Bey’in neleri nasıl yaptığına şahit oluyor, dünya mirasına katkısını izledikçe hayranlığınızı perçinliyorsunuz. 1869 yılında Müze-i Hümayun ismiyle kurulan müzenin bünyesindeki her bir modül eşsiz elbette. Lakin müzenin kimi kısımları var ki gerek yapıtların tarihçesi gerek öyküsüyle izleyeni kendisine daha çok çekiyor. Bunlardan biri, tahminen de arkeoloji tarihimizin en “ikonik” buluşlarından, Sayda (bugün Lübnan’da) kazılarında gün yüzüne çıkarılan Sidon Kral Nekropolü.

130 yıl sonra birinci kez

Osman Hamdi Bey’in 1887 ve 1888 yılları ortasında gerçekleştirdiği Sidon/Sayda hafriyatları Osmanlı arkeolojisi açısından bir dönüm noktasıydı. Bu heyecanlı süreci Osman Hamdi Beyefendi şahsen kendi yaşadıklarıyla, gördükleriyle aktarmış ve dünyaya duyurmuştu. Ama gelin görün ki ortadan geçen vakitte bu raporu Türkçede hiç okumadık. Ta ki Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü kolları sıvayana kadar… 130 yıl evvel Fransızca kaleme alınan ve yayımlandığı periyotta büyük yankı bulan bu hafriyat günlüğü Osman Hamdi Bey’in “elinden” birinci sefer Türkçede okunacak. Osman Hamdi, hafriyat çalışmalarını ve keşifleri 1892’de Ernest Leroux tarafından Paris’te basılan “Sidon’da Bir Kraliyet Nekropolü” isimli yapıtla arkeoloji dünyasına tanıttı. Lahitleri gösteren çizimlerin yer aldığı levhalarla birlikte devrinin en değerli yayınları ortasında yerini alan bu kitapta Theodore Reinach’ın antropolojik katkıları da yer aldı. Dünyanın dört bir tarafından arkeologların gözü kulağı Sayda’daki lahitlerde, bu keşiflerin art planını anlatan Osman Hamdi Bey’in raporundaydı.

Tesadüfen bulundu

Peki kıssa nasıl başlamıştı? Osman Hamdi Beyefendi raporun daha birinci satırlarında en başa dönüyor ve 1887 yılında eski ismi Sidon olan Sayda’nın Ayaa diye bilinen bölgesinde bir arazinin sahibi olan Mehmet Şerif Efendi’ye uzanıyor süreç. Mehmet Şerif Efendi, mahallî makamlar tarafından verilen bir müsaadeyle yerinden inşaat taşı çıkarmak için çalışmalara koyuluyor. Lakin tarih 2 Mart 1887’yi gösterdiğinde farklı birtakım buluntulara rastladığını duyuruyor resmi makamlara. Sayda Kaymakam’ı Sadık Bey’e tabanında mezar olabilecek bir kuyuyu keşfettiğini söylüyor.

Görev II. Abdülhamid’den

“İmparator hazretleri sultan bana, Sayda’da keşfedilen değerli yapıtları çıkartmak, onları İstanbul’daki bir devlet binasına naklettirmek ve birebir bölgede -eğer yapıldıysa- öteki hafriyat çalışmalarını yürütmek üzere oraya gitme misyonunu tevdi etti.”

Soluğu olay yerinde alan kaymakam ve heyeti yerin üstünde, kuyunun doğu çeperinde biri yontularla süslenmiş iki lahit barındıran bir mezar odasının içinin göründüğü bir delik fark ediyor. Derhal resmi yazışmalar başlıyor ve bu heyecanlı gelişme II. Abdülhamid’e bildiriliyor. Padişah, olup bitenleri yerinde incelemek için Osman Hamdi Bey’i görevlendiriyor. İşte bu yayına husus olan serüven de bu türlü başlıyor. Osman Hamdi Beyefendi, “Sidon Kral Mezar Kazısı” ismini verdiği raporu beş kısma ayırmış. Birinci kısım “Kazıların Mevkisi”nde hafriyat alanının adeta yapı arkeolojisini çıkarıyor ve lahitleri bütün taraflarıyla mercek altına alıyor. İkinci kısımda ise hazırlık çalışmalarını izliyoruz. 1 Mayıs günü kuyulara inmek için merdivenler hazırlanıyor, bölgede çalışacak çalışanlar istihdam ediliyor. Birinci bulgulara nazaran lahitlerin üzerinde yer alan semboller incelenmeye başlanıyor. Osman Hamdi Bey’in lisanı o kadar etkileyici ki bir polisiye roman okuduğunuzu hissediyorsunuz sayfalar ilerledikçe…

Dualarla çıkarıldı

“Sayda’da yapılan hoş keşfin haberi çabucak her yerde duyulmuştu. Seyyahlar ve Sayda sakinleri gerçek bir müzeye dönüşmüş bu bahçeye akın ediyordu. Herkes bu sanatsal mucizeleri görmek, uzun uzun seyretmek istiyordu.”

16 Mayıs’ta öğlenden sonra saat dörtte lahitlerin çıkarılması için düğmeye basılıyor. Birinci gün 11 numaralı insan biçimli lahdi çıkarmakla yetiniyor grup çünkü çok kolay bir operasyon olmuyor bu… Osman Hamdi Beyefendi, 1.80 metre kadar yüksekliğindeki mezar odasından 2.87 metre kadar uzunluğunda, 1.56 metre kadar genişliğindeki bu kapağı indirmenin zorluğundan bahsediyor satırlarında. Lahitlerin çıkarılma serüvenini okurken Osman Hamdi Bey’in titizliğine de şahit oluyoruz. Çalışanlara ellerini güzelce yıkattırdığını not düşüyor rapora. Birebir vakitte Müslüman ve Hristiyan personellerin çok ağır bir objeyi çıkarırken Tanrı’dan ve bütün sevgililerden yardım dilediğini… Gün yüzüne çıkan lahitlerin kesit ve ölçek planları, kapakla birlikte yükseklikleri, yan çeper kalınlıkları da şahsen Osman Hamdi Beyefendi tarafından ölçülüyor. Kabartmaların arkeoloji ve sanat açısından ehemmiyetine de temas ediyor ancak tevazu ile bu incelemeyi uzmanlarına bıraktığını belirtiyor. Dördüncü kısım ise meşhur “Tabnit Lahdi”ne ayrılmış. Tabnit Lahdi’ni çıkarmanın birinci kıymetli seferi olduğunu, noksan olan bir pratiği inşa ettiklerini belirtiyor Osman Hamdi Beyefendi. Beşinci kısımda ise Bahriye Nezareti tarafından lahitlerin İstanbul’a taşınması için temin edilen Asir buharlı gemisiyle seyahat başlıyor.

Arkeolojinin arkeolojisi

Rapor, bölge haritaları ve çizimlerle güçlü bir görsellik de sunuyor. Dr. Gaillardot’un 1864 tarihli çizimi olan Sayda Planı (Sidon) ve etrafı, yer altı mezar planları, Ağlayan Bayanlar Lahdi’nin plan ve kısımlarıyla mimari ayrıntıları, Likya Lahdi, Satraplar Lahdi, Büyük Lahit, Sidon Hükümdarı Tabnit’in Lahdi epeyce kapsamlı görsel incelemeleriyle raporu tamamlıyor. Bu rapor, direktör koltuğunda Osman Hamdi Bey’in yer aldığı bir Sidon belgeseli aslında; bir istikametiyle arkeolojinin arkeolojisi. Osman Hamdi Bey’in kendi tabiriyle “yaptıklarımızın ve gördüklerimizin yalın anlatımından ibaret” kitapta işini aşkla yapan, heyecanını hiç kaybetmeyen eşsiz bir entelektüeli, bir bilim insanını daha yakından tanıma fırsatı bulacaksınız.

Birinci bilimsel yayınlardan

Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü; arkeoloji dünyasındaki yayın eksikliğini gidermek ve arkeoloji dünyasına kapsamlı çalışmalar kazandırmak için hummalı çalışmalar yürütüyor. “Ephesos’un Bulunması”, “Arkeolojik Buluntularıyla Konya Selçuklu Sarayları ve Saray Yaşamı”, “Hitit Diyarı”, “Frig Sanatı” Enstitü’nün peş peşe yayımladığı kitaplardan yalnızca birkaçı. Arkeolog ve müellif Nevzat Çevik ile “Sidon Kral Mezarı Kazısı”nı konuştuk… Çevik raporun birinci bilimsel arkeolojik raporlar ortasında yer aldığını söylüyor: “Osman Hamdi Beyefendi, Türk arkeolojisinin kurucusu. Nemrut Dağı’nda, Lagina’da ve birçok kıymetli yerde çalıştı lakin bu kazıların en kıymetlileri Sayda’da gerçekleşiyor. Sidon’da çok hoş hafriyatlar yaptı, lahitleri çıkardı; taşıdı ve sergilemesine vesile oldu. Ve bütün bunları yayına dönüştürdü. Hafriyatını raporlayıp bilim dünyasına duyurdu. Çok erken bir devir olmasına karşın birinci bilimsel yayınlarını da yaptı. Bizim Türk arkeolojisinde değerli ölçüde eksikliğimiz yayınlardır. Hepimiz çaba içindeyiz bu mevzuda. O denli ki yıllardır kazılan lakin bir tane raporu dahi olmayan yerler var. Kazan kişi ne olup bittiğini yalnızca kendisi biliyordu lakin artık yayınlar çoğalıyor. O devirde lahitler dünyanın da ilgisini çekiyor hatta birini almak istiyorlar. Osman Hamdi Beyefendi müsaade etmiyor. Avrupa arkeolojisi de şikâyet eder hatta Osman Hamdi Bey’den. O, Sayda’daki hafriyatları çabucak yayımlayarak harika bir bilimsel işe de imza atmış oldu.”