Işıl Kahraman

Roma İmparatoru Augustus’a atfen “Caesarea“ ismiyle kurulmuş bir antik kent yakınlarında, bugün İsrail, o gün Osmanlı toprağı olan Hayfa’ya bağlı Tulkarem’de doğar Ekrem Akurgal. 1911 baharında annesi, onu dünyaya getirmek üzere İstanbul’dan kalkıp ismi geçen yerleşimin yakınındaki baba toprağı olan çiftliğe, ailesinin yanına masraf, oğlunun geleceğini kurgularcasına. Akurgal, anılarında kelamını ettiği bu durumun rastlantısal olduğunu olumlu bilimci olmasının tesiriyle söz etse de bu tesadüfü enteresan bulduğunu söylemeden edemez. İki yıl sonra payitahta dönülür ve doğum yeri nüfusa “İstanbul” olarak işlenir. 1917’de aile bu defa Adapazarı’na yerleşir. 7 yaşında, eğitimi için İstanbul’daki halasının yanına gönderilir. Mercan Sultanîsi, Vefa Ortaokulu, İstanbul Erkek Lisesi derken üniversite hayatı başlar hukuk öğrenciliği ile. Lakin bu ortada Atatürk’ün tarih tezini tam manasıyla hatmetmiştir. Tarihe olan merakının bununla bir arada ayrıyeten Ata’yı görmüş ve onun ağır tesiri altında kalmış olması da onun tarih tezini bu derece ilgiyle araştırmasında faal rol oynar.

Avrupa’da arkeoloji eğitimi

İstanbul Erkek Lisesi’ndeki başarılı öğrenciliği ona Avrupa’da eğitimin kapısını da açar. İmtihanlara girmek üzere seçilip Berlin’de Türk öğrenci için tek kontenjanı olan arkeoloji kısmını kazanır ve böylelikle Avrupa’daki sekiz yıllık eğitim macerası başlar. Hititçeyi Hans Ehelolf’tan büyük ilgiyle öğrenir lakin temel eğitimi arkeoloji olduğundan sekiz yılını ağır olarak hocası Gerhart Rodenwaldt’la geçirir. 1935 yazı geldiğinde Anadolu’da hafriyatlarda bulunmaya başlar Prof. Afet İnan’ın önayak olmasıyla. 1935’in kıymetli bir öbür öyküsü de o yıl soyadı kanunu çıkınca Sümerce “büyük su ülkesi” manasına gelen ve M.Ö. 3 bin başlarında yaşamış bir Sümer hükümdarının ismi olan “AKURGAL”ı soyadı olarak almasıdır. 1940’ta ülkesine temelli dönüp 1941’de misyonunu alır. Ankara Lisan ve Tarih-Coğrafya fakültesinde asistanlık, akabinde doçentlik… Yaşama bakışını; eğitim anlayışından, mesleğine bakışından çok da farklı bir yere koymak onun kökenindeki disiplin, mükemmeliyetçilik, emeğin değeri üzere pahaların hakkını tam manasıyla verememek olur. Kaldı ki 1944 yılında “eşlik” kriterlerini karşılayan çağdaş, donanımlı, lisan bilen, meslek sahibi, şık bir Cumhuriyet bayanı olan Lemis Baykan ile ömrünü birleştirmesi onun bu anlayışının yansımasıdır. İki oğulları olur. Lemis Hanım 1985’te erken yakalandığı alzheimer hastalığı sonucu vefat eder. Geride bıraktığı yararlılıkların, aydın bir Türk bayanının eşi olarak Akurgal’ı ne derece gururlandırdığı, anılarındaki transferlerinde ziyadesiyle hissedilir. İkinci eşi de tekrar bir bilim insanı olan Meral Manyas’tır. Ve tıpkı vakitte, ileriki yıllarda çalışmalarının kimilerini devrettiği meslektaşıdır.

Arkeolojiye katkıları

Akurgal’ın, arkeoloji bilimine adadığı ömrünün doluluğu, Hattilerden, Hititlerden başlayarak klasik arkeolojinin köşe taşları olan Batı Anadolu antik yerleşimlerinde yaptığı hafriyatlar sonucu oluşan bilimsel bilgi dağarını dünyaya armağanı olarak tezahür etmiştir. Işıl Kahraman x kahraman.isil@gmail.com 9 Yalnızca kendi başkanlık ettiği kazıların değil, tıpkı vakitte, yetiştirdiği ve vazifeler verdiği, pek birçoklarının benim de hocam olmasından gurur duyduğum çok bedelli bilim insanlarının çalışmalarının silsilevi mükellefidir. Hocaların hocası odur. Ankara’da Lisan ve TarihCoğrafya Fakültesi’nde Arkeoloji Ana Bilim Dalı’nın kurulup büyütülmesi, kütüphanesi, yayınları, hafriyat çalışmaları ve üstte bahsettiğim hocaların yetişme süreci, daima onun kendini adayarak yarattığı dönüşümlerdir. Dünya çapında bir bilim insanı olmanın birinci adımı, sağlam bir yerde, kendine inanarak atılıyor tahminen de. Geleceğin her bir yapı taşını itinayla yontmak gerektiğinin şuuruyla birebir vakitte. Atatürk devrimleriyle kazandığı gelecek ve Osmanlı köklerinden aldığı gelenek, onun bütünlüklü anlayışını yaratırken; düşün ve bilgi zenginliği, azmi ve çalışkanlığı, insanlığın hafızası olan Anadolu medeniyetlerine ilişkin pahaların korunarak bugünlere aktarılmasında elbet büyük katkı sağlar.

Hafriyat çalışmaları

Öğrencilik devrinden başlayan, Aiol ve İonların Anadolu’ya göç etmesine ait merakı, onun Anadolu’daki Helen kentlerini inceleme isteğini kamçılamış ve böylece 1943 yılından başlayarak Bayraklı hafriyatı başta olmak üzere Erythrai, Pitane ve Foça kazılarını gerçekleştirmiştir. Kyzikos, Daskyleion, Kyme ve Sinop’ta sondaj hafriyatları yapmıştır. Selçuk’taki St. John Kilisesi’nin onarım projesinin öncüsüdür. Bu çalışmalarla ulaştığı bilgileri, birçoğu yabancı yayın olan kitapları ve makaleleri ile dünya arkeoloji bilimine armağan etmiştir. Pitane kazılarında kıymetli ölçüde Arkaik Helen Nekropolü’nün bulunması, Bayraklı, Foça ve Erythrai’da o periyoda kadar rastlanan en eski Athena tapınaklarının ortaya çıkarılması, Miletos’un öncülü kabul edilebilecek Bayraklı Höyüğü’ndeki kent planı, değerli sonuçların yalnızca bir kaçıdır. Çok sayıda ülkenin üniversitesinde bilim heyeti üyesi, konuk öğretim üyesi olmuştur. Çeşitli fahri doktora unvanları ile sayısız nişan ve mükafatların haklı taşıyıcısıdır. Gençlik yıllarından itibaren toplumsal bağlarını yürütme biçimi yeniden yaşama, bilime, hocalığa bakışıyla paraleldir. O denli ki tüm bağlarını oturttuğu yer, bütüne faydalılık üzerinden kurgulanır. Örneğin öğrencileri kısma kabul edişinde biçimci ve seçkinci olarak tanımlanabilecek yaklaşımı aslen tamamı ile kültürel transferin en üst düzeyde sağlanabilmesine yönelik bir operasyondur. Temsili, görsellik kapısından başlatıp içerik doluluğu ile sürdürmeyi sağlayacak bir seçim. Yeterli bir aile görgüsü ve kültür alt yapısı arar adaylarda. Ona nazaran lisan bilmek ve sanata kıymet vermek olmazsa olmazıdır bu bilimi sürdürmenin. Hiç romantik değil tersine hayli pragmatiktir yaklaşımı. O yüzden de hayli dikkatli inceler etrafındakileri. Güçlü hafızası tüm bu operasyonun süreğenliğini sağlayan ögelerdendir. Benim onunla bu bağlamdaki anım; öğrenciyken, Bayraklı hafriyat konutunu ziyaretim sırasında ortamızda geçen diyalogda benimle daha evvel tanışmış olduğunu söylemesi, benimse heyecandan ‘hayır’ deyip, sonradan hatırladığım; Efes antik tiyatroda Osmanlı Hanedanı’ndan pek çok kişinin de yer aldığı, güneşin batışının birlikte izlenip kadehlerin kalktığı o akşamüzeri anısında, onun hafızasına girmiş olmamın bende yarattığı şaşkınlıktır. Birtakım varlıklar ışık huzmesi üzeredir; hayatları an kadar kısa olsa da bu varoluşta, yansımalarıyla dünyamızı aydınlatır ve yollarına devam ederler. Bize de şükranla izlemek düşer ışımalarını, idrakimiz ölçüsünde…

Dara’nın tarihini değiştiren keşif

Mardin’deki Dara Antik Kenti’nde yapılan hafriyat ve onarım çalışmaları sırasında yeni bir höyük bulundu. Hafriyat Lideri Doç. Dr. Hüseyin Metin, bilhassa 6. yüzyılın bölge için kıymetli olduğunu belirterek “Bizim en çok dikkat ettiğimiz mevzu; bu kentin ne kadar erken olabileceği. Kazılarla M.S. 4. yüzyıla kadar buluntulara sahip olduk fakat bu yıl farklı bir çalışmamız oldu. O da ‘Acaba kentin etrafında bu erken periyoda ilişkin yerleşimler saptayabilir miyiz?’ düşüncesiydi” dedi. Bununla irtibatlı olarak kentin sur duvarları etrafında, güneybatı kısmında bir höyük tespit edildiğini belirten Metin “’Aba Höyüğü’ olarak isimlendirdiğimiz bu yerleşim alanında M.Ö. 3. bin Helenistik Dönem’e dair seramik dataları elde ettik. Yeni bulgularla kentin geçmişinin yaklaşık M.Ö. 3000’li yıllara dayandığını tespit ettik. Böylece kentin yalnızca 6. yüzyıla ilişkin salt bir Bizans yerleşimi değil Prehistorik Dönem’den itibaren bölgede daima yerleşim görmüş yerlerden biri olduğunu saptadık” tabirlerini kullandı. Yeni keşifle birlikte kentin 5 bin yıllık bir tarihe sahip olduğunu belirten Metin, “Burada Erken Tunç Çağı’ndan itibaren Helenistik Dönem’e kadar kesintisiz bir yerleşimin olduğunu tespit etmiş olduk” dedi.