Arkeolog Fadim Koçak | kocakfadim@gmail.com

Gelibolu Yarımadası, Anadolu ile Avrupa ortasında yer alır. Tarih öncesinden bugüne Anadolu’dan Avrupa’ya geçişte ya da kültür transferi sırasında değerli roller oynamıştır. Yunanistan kara modülü ve adalar ile Anadolu ortasında kültürel bağlantılar açısından da kritik bir noktadadır. 2014 yılında Gelibolu Yarımadası’nın güneyinden başlayarak 33 bin 500 hektarlık bir alanda Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihî Alan Başkanlığı’nın kurulmasıyla bölgede başlatılan imal ve tamirat faaliyetleri arkeolojik kazılara ve araştırmalara da taban hazırladı. Bunun en hoş örneği 2015 yılından bu yana Onarım ve Üretim İşleri Küme Başkanlığı tarafından sürdürülen Seddülbahir Kalesi onarımı kapsamında yapılan çalışmalardır. Kalede hafriyatlar yapılmış ve buluntular sistematik olarak toplanmıştır. Çalışmalarda 45 bine yakın savaş materyali ve Osmanlı Dönemi’ne ilişkin buluntular elde edilmiştir. Kaledeki onarım çalışmaları hala devam ediyor. 2021 yılından bu yana Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihî Alan Başkanlığı’nın başlattığı yeni bir proje ile yapıtların envanter çalışması uzman bir takım tarafından yapılıyor. Bu çalışma sayesinde, yakın gelecekte arkeolojik yapıtların bilgilerine ve fotoğraflarına dijital ortamda erişim sağlanacak.

Seyyah ve araştırmacılar

Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihî Alan Başkanlığı’nın sonları içerisindeki bölge, coğrafik pozisyonundan ötürü birçok seyyahın ve araştırmacının da ilgisini çekmiştir. 17. yüzyıldan itibaren Antik Yunan ve Roma medeniyetleri üzerine pek çok seyahat ve araştırmalar yapılmıştır. Gezginler ziyaretleri sırasında gezip gördükleri yerleri, kaleleri, görüntüleri, ilgilerini çeken birçok şeyi kitaplarında anlatmış, hali hazırda görülenin gravürlerini yapmıştır. Heinrich Schliemann, 1882 yılında Troya’da hafriyat yaparken Troya ile ilgili bir yer olduğunu düşündüğü Karaağaçtepe’de müsaadesiz hafriyatla iki buçuk metre kadar derinliğe kadar inmiş fakat görevlilerin durumu fark etmesi üzerine hafriyata devam edememiştir. Heinrich Schliemann, Troas Bölgesi’ndeki Karaağaçtepe’yi, gördüğü en enteresan tümülüslerden biri olarak tanımlıyordu.

Demangel’in hafriyatları

Bu araştırmalar, o devrin kaidelerinde istilacı devletlerin müzelerini süslemek için yapılan araştırmalardı. Robert Demangel ve grubu de Karaağaçtepe’yi 1921-1923 yılları ortasında Fransız General Charpy kontrolünde, Ecole Française D’Athenes iş birliği ve Ch. Picard idaresinde “Protesilas Tümülüsü” olduğunu düşündükleri için kazmıştı. Höyükte kültür katları bulunmuş ve buluntu topluluğundan yola çıkılarak burasının Neolitik bir yerleşim olduğu anlaşılmıştır. Demangel, Karaağaçtepe’de çalışırken birebir periyotta günümüzde Şehitlik Abide’sinin bulunduğu alandaki Elaious Antik Kenti’nde de hafriyatlar yapıp yayınlamıştır. Bu yıllar ortasındaki kazılardan çıkan eserler, periyodun Gelibolu Yunan Valisi’nin müsaadesiyle Louvre Müzesi’ne ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ne götürülmüştür. İstanbul Arkeoloji Müzelerindeki Karaağaçtepe buluntularının yoğunluğunu sürtme taş aletler oluşturur. Birçoğu Demangel ve grubu tarafından tasniflenip sınıflandırılmıştır. O periyodun kaidelerini, bilgi birikimini düşündüğümüzde, şimdi arkeometri kavramının ortaya çıkmadığı bir periyotta çok ayrıntılı bir sınıflandırmanın yapılmış olması büyük bir muvaffakiyettir. Gelibolu Yarımadası her devirde yerli ve yabancı araştırmacıların ilgisini çekti. David French, 1960’larda yarımadanın birinci yüzey araştırmasını yapmış ve kelamını ettiğimiz tarih öncesi yerleşimlerin birçoklarını tespit etmiştir. Bu devirde kısa vadeli olarak, sonlu bir bölgede çalışılmış, daha çok tarama niteliğinde bir araştırma yapılmıştır.

En kapsamlı araştırma

Gelibolu Yarımadası’ndaki en kapsamlı araştırma 1980’li yılların başında Prof. Dr. Mehmet Özdoğan ve takımı tarafından yapılmıştır. 1982’de yapılan araştırma yaklaşık bir ay sürmüş ve İstanbul Üniversitesi Prehistorya Kısmı hocaları ve öğrencileri tarafından bulunan yerleşimler haritalara işlenmiştir. Demangel’in hafriyatını yaptığı Karaağaçtepe’nin buluntu topluluğunu Özdoğan da Geç Neolitik-Erken Kalkolitik olarak tanımlamıştır.

Hacı Hüsrev Höyüğü

2007 yılında Gelibolu Yarımadası’nın tarih öncesini araştırmaya yönelik olarak Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nden Prof. Dr. Onur Özbek, yarımadanın güneyinde yüzey araştırması gerçekleştirmiştir. 2008 yılındaki araştırma sırasında ise Tarihi Alan sonları içinde kalan Bigalı Köyü yakınlarındaki Hacı Hüsrev Höyüğü’nün tespitini yapmıştır.

Maydos – Kilisetepe

Tarihi Alan hudutları içinde devam eden tek hafriyat projesi 2010 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Göksel Sazcı’nın bilimsel başkanlığını yürüttüğü Maydos Kilisetepe’dir. Hafriyat alanında 3 bin 330 yıl öncesine ilişkin en eski kartonpiyer uygulamasının buluntularına rastlanılmıştır. Epey kıymetli buluntular çıkan bu yerleşim, her geçen yıl buluntu birikimiyle Tarihi Alan’ın tarih öncesini aydınlatmaya devam ediyor. Tarihi Alan’ın kıymetli bir kısmını oluşturan arkeolojik alanlar sahip oldukları farklı nitelikleri, potansiyelleri ve barındırdıkları sıkıntılar ile hayli geniş bir açıyla incelenmelidir. Ne yazık ki öteki kültürel miras öğelerine nazaran çok daha kolay ve süratli yok olabilen arkeolojik varlıkların belgelenerek korunması, arkeolojik alanın ve bilgisinin topluma da yanlışsız biçimde aktarılması gerekir. Arkeolojik ve kültürel varlıkların korunarak topluma aktarılması UNESCO, ICOMOS ve Avrupa Kurulu üzere memleketler arası kuruluşların tüzüklerinde de kıymetle vurgulanan bahislerin başında gelir. Son derece varlıklı tarihi bir geçmişi olan Tarihi Alan, tarih boyunca büyük çatışmalara sahne olduysa da iki kıtanın birbirine en yaklaştığı yer olması bakımından epeyce değerli bir yerdir. Bu sebeple tarih öncesinden günümüze doğal varlıkları, yerleşim yerleri ve muharebe alanları ile uygun korunmuş “açık hava müzesi” pozisyonundadır.