Dr. Eberhard Zangger | e.zangger@luwianstudies.org
Luwian Studies (Luvi Araştırmaları) Vakfı Lideri Doç.

Dr. Serkan Demirel | eserkandemirel@ktu.edu.tr
Karadeniz Teknik Üniversitesi Arkeoloji Bölümü

Hitit başşehri Boğazköy/Hattuşa yakınlarındaki Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’nın, Hitit inanç sisteminde hangi maksada hizmet ettiği şimdi tespit edilebilmiş değil. Yaklaşık iki yüz yıldır, husus ile ilgili pek çok uzman, tapınaktaki figürlerin ne manaya geldiği konusunda baş yoruyor. Tapınaktaki rölyefler ve hususa ait bilgi verdiği düşünülen kimi Hititçe çivi yazılı metinler üzerinden teoriler geliştirildi. Yazılıkaya’daki rölyeflerin rastgele yapılmış oldukları söylenemez. Betimlemelerin aşikâr bir kompozisyon içerisinde resmedilmiş olmaları gerekir. Bu kompozisyonların hakikat olarak okunabilmesi, tapınağın hangi emele hizmet ettiğinin anlaşılmasını sağlayacaktır. Vaktin ölçülmesi ve geçen vaktin kaydının tutulması, Hitit Devleti’nde kıymetli bir husus olmalı. Çünkü resmi otoritenin, bayramların vaktinde kutlanmasına ait hassasiyeti bunu gösteriyor. Pekala, beklenen bir tarih evvelden nasıl hesaplanıyordu? Hititlerin göksel müşahede yapıp yapmadıklarına ait bilgi eksikliği nedeniyle, sorunun cevabını muhtemelen öğrenemeyeceğiz. Lakin Yazılıkaya bağlamında kimi teklifler getirebiliriz.

Bir takvim şeklinde

E. Zangger ve R. Gautschy’nin 2019’da yayımladıkları “Celestial Aspects of Hittite Religion: An Investigation of the Rock Sanctuary Yazılıkaya” başlıklı makalede (Journal of Skyscape Archaeology 5/1, 2019, 5-38) Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’nın bugün dahi çalışabilecek bir ay-güneş takvimi halinde düzenlendiği ileri sürülür. Buna nazaran, tapınaktaki rölyefler 12, 30, 5 ve 19 figürden oluşan kümelere ayrılabilir. 12, bir güneş yılı içerisindeki kameri ay sayısını; 30, kameri ay içindeki azamî gün sayısını; 5, kameri ayların güneş yılına tamamlanması için gereken gün sayısını (12×30+5=365) ve son olarak 19 ise güneş ve ay takvimlerini kalibre etmede faydalı olan bir güneş döngüsündeki yıl sayısını temsil eder. Bu sistemin yardımıyla, rahipler takvimi mevsimlerle senkronize etmek için ek bir kameri ayın ne vakit ekleneceğini belirleyebiliyordu. Yedi artık ayın, 19 yıllık bir mühlet içinde eklenmesi gerekiyordu; bu düzenek daha sonra Meton Döngüsü olarak isimlendirilmişti. Bu türlü bir takvim sayesinde, Hitit rahipleri yılın 165 gününe denk gelen dini bayramların yanlışsız mevsimde kutlanmasını sağlayabilirdi. Bu yorum, Hitit dinindeki göksel ögelerin evvelce varsayılandan daha değerli olduğunu gösterir. Ayrıyeten bu yorumla kutsal alanın fonksiyonu için birinci kere teknik bir açıklama sağlanmış oluyor ki kutsal alan bugün bile tıpkı fonksiyon için kullanılabilir. Yeniden de birçok soru hala cevapsızdır ve tapınağın sembolik manası, tıpkı B Odası’nda olduğu üzere, bir bütün olarak belirsizliğini korumaktadır.

B Odası

B Odası, dikey kireçtaşı duvarları ortasında yer alan dar bir koridordan oluşuyor. Buradaki en etkileyici rölyef 3.4 metre kadar yüksekliğindeki “kılıç tanrısı” betimlemesidir. Çabucak yanında Kral IV. Tudhaliya, hami yaradanı Šarruma ile tasvir edilmiştir. Karşı duvarda, 12 özdeş eril ilahtan oluşan bir küme vardır. Burası tahminen bir kilise kulesindeki saatle tanımlanabilir. Saat, vakti göstermesine rağmen içinde bulunduğu yapının asıl maksadını açıklamamaktadır.

Bir temas noktası

20 yıldan uzun bir mühlet evvel E. C. Krupp, Yazılıkaya’nın sembolik manasını çözebilmek için pek çok yayınla sonuçlanacak bir dizi teşebbüste bulundu ve tecrübelerini din tarihçisi M. Eliade’nin niyet modelleriyle birleştirerek, Yazılıkaya’nın doğal özelliklerinin kozmik birincieleri yansıttığını ve çok eski vakitlerden beri özel bir manası olabileceğini ileri sürdü. Hititler Yazılıkaya’yı, yeryüzü ve kısmen de gökyüzü ortasında doğal bir temas ve ilahi göksel gücün transferi için bir odak noktası olarak kabul etmiş olabilirler. Kentleşmiş toplumlar kozmolojilerinde, bu tıp yerleri ekseriyetle dünyanın ve tüm kozmosun (evren) merkezi olarak tanımlar. Başkentlerle irtibatlı bu yerler, göksel güce erişime imkan sağlar ve onu kraliyet otoritesinin bir ayrıcalığı haline getirir.

Devam yayını

Yazılıkaya’nın sembolik manasını ele alan grup, farklı disiplinlerden bilim insanlarından oluşuyor: E. Zangger, E.C. Krupp, R. Gautschy ve Hititçe çivi yazılı metinlerden örnekler sunarak çalışmaya dayanak veren S. Demirel. Araştırma, tapınağın takvimsel fonksiyonunu ortaya koymaya çalışan evvelki araştırmanın sonuçlarına katkı yaparak alanın sembolik manasını deşifre etmeyi amaçlayan bir devam yayını ile sonuçlandı: “Celestial Aspects of Hittite Religion, Part 2: Cosmic Symbolism at Yazılıkaya” (Journal of Skyscape Archaeology 7/1, 2021, 57-94) Yazılıkaya eski Mezopotamya ve Mısır’daki başka birçok tapınak üzere kozmosu simgeler. Burada farklı olarak, bir bina inşa edilmemiş, kozmosun imgesi doğal ortama aktarılmıştır. Başlangıçta, kozmik tertip kaosu yenmiş ve böylelikle göksel tertip tarafından belirlenen vaktin döngüsel tabiatını oluşturmuştur. Bu kozmik sistem Yazılıkaya’da (takvim şeklinde) vurgulanmaktadır. Bu kozmik nizam açıkça yapılandırılmış öğelerde yansıtılır. Örneğin insanların yaşadığı yeryüzü ve üzerlerindeki gökyüzü. Bunlar birinci çalışmamızda tanıdığımız iki ögeydi.

Geçici ölüm

Yazılıkaya’da kozmosun üç ana ögesi ayırt edilir. Dördüncü öge yer altı dünyasıdır. Burası güneşin kışı ve günün gece saatlerini geçirdiği yerdi. Yazılıkaya’da yeraltı dünyası, B Odası ile simgelenmiştir. Burada temel figür yer altı rabbi Nergal’dir. Nergal’in karşısında, yer altı dünyasının 12 yaradanı olarak yorumlanan 12 özdeş eril rabbin paneli bulunmaktadır. Aslında, tüm odanın Kral IV. Tudhaliya’nın cenaze kültüne hizmet ettiğine inanılır. Burada, ikonografi vefatı yansıtsa da, bu süreksiz bir ölümdür: Geceleri güneşin batması, güneşin kışın güneyde vakit geçirmesi ve Ülker ile başka yıldızların gece göğünden süreksiz olarak ortadan kaybolması üzere. Sonuçta bu, göksel döngüler yoluyla üstesinden gelinen bir ölümdür.

Kabartmalar ne gösteriyor?

Bu yorum eldeki gereçle nasıl doğrulanabilir? Şimdiye kadar çok az ilgi görmüş iki kabartma seçelim. Bunlar B Odası’nın girişindeki “iki kimera”dır (67. ve 68. rölyefler). Bunlar, adım atar konumda, kükreyen, kanatlı birer “aslanadam” tasviridir. K. Bittel onları, “girişi berbat niyetli ziyaretçilerden koruyan demonlar” olarak yorumlamıştı. Mezopotamya’da bu demonlar, Eski Babil’deki İştar kültünden alınmıştır ve uzay ile vaktin hududunu temsil ederler. Bu durumda demonların yeryüzünü ve gökyüzünü temsil eden A Odası ile yer altı dünyasını simgeleyen B Odası ortasındaki geçişte yer alması epeyce manalıdır. Üzerinde Hititlerin değerli ölçüde ilahlarının tasvir edildiği A Odası’nın ana paneli (42.-46. rölyefler) hâlâ açıklanmaya muhtaçtır. Burası, kozmosun en yüksek ögesini simgeliyor olabilir. Panel, tapınağın en kuzeyinde yer alır ve geri kalan figürlerin simgelediği tüm panteona hâkimdir. Kuzeydeki ve göksel, kozmik ilahlar alayının merkezindeki konumlama, yıldızları tüm yıl boyunca parıldayan ve ufkun altında asla kaybolmayan dolay kutupsal (kutup yakınında olan) takımyıldızlara atıfta bulunmaktadır. Kozmik eksen, göğün kuzey kutbuna bağlanmış ve gökyüzü, hasebiyle tüm cihan kutbun etrafında dönüyormuş üzere görünmektedir. Bu “axis mundi” (yer ekseni), kozmosu istikrarlar ve onun davranışını belirler. Teššub ve merkez kabartmadaki öteki ilahlar, direkt dolay kutupsal yıldızları temsil etmiyorlar fakat bu bölgeyle alakalı olmalılar ve bu nedenle göğün en yüksek noktasındadırlar. Hitit teolojisinde, kuzey gökyüzündeki kutup bölgesinin özel bir manası olmalıdır çünkü kutup meridyeni Yazılıkaya’da hem A Odası hem de B Odası’nın yönelimini belirlemiştir. Sırf bu da değil Hattuša’nın en üst mimari yapısı olan Yerkapı da kuzey-güney ekseninde hizalanmıştır.

Geçiş yeri

Luwian Studies’in finanse ettiği bu çalışmadan elde edilen bilgiler dikkate alındığında, Yazılıkaya yeryüzü, gökyüzü ve yer altı dünyası ile kozmosu sembolize ediyor. Bu kozmos bir merkez, meridyen ya da axis mundi etrafında uzanıyor ve kozmik nizam yaratıldığında, rablerin uzayı ayırdığı paradigmatik durumu yansıtıyor. Bu durumda, gökyüzünün en üst düzeyinde dolay kutupsal takımyıldızlar üç kozmik düzeye ayrılıyor. Yazılıkaya bir kozmik bölgeden başkasına geçişe müsaade veren özel bir yerdir. Sümer kozmolojisinden bilindiği üzere, gökyüzünden yeryüzüne ve yeryüzünden yer altı dünyasına.